Pleegkinderen actief vragen om hun stem te laten horen, is ontzettend belangrijk voor hun ontwikkeling. Het kind voelt zich gehoord en gezien, en krijgt meer regie over het eigen leven. Maar hoe doe je dat het beste? En wat levert het op?
Trots laat pleegvader Arjan het ontwerp van de woorden ‘trust’ en truth’ zien, die binnenkort op zowel zijn eigen arm als op de arm van zijn pleegzoon Dwayne (19) gezet worden. Want vertrouwen en elkaar de waarheid vertellen zijn volgens Arjan essentiële waarden in hun contact.
Dwayne kwam negen jaar geleden bij Arjan, Tessa, hun dochter Micky (14) en zoon Wesley (16) wonen. Hij kwam binnen als een angstige jongen, die zijn stem niet liet horen. ‘Meegaand’, noemt hij het zelf, bang om zijn plek in het gezin opnieuw te verliezen, na elf keer verplaatst te zijn geweest tussen pleeggezinnen en zijn moeder.
Het duurde dan ook even voordat Dwayne zich openstelde. ‘In het begin was hij vooral in relatie tot Arjan heel stil’, vertelt pleegmoeder Tessa. ‘Dwayne was alleen met zijn moeder opgegroeid en had geen positieve ervaringen met mannen die bij hen in huis kwamen. Dus het kostte tijd en energie voordat hij zich openstelde.’ Arjan vergelijkt de eerste twee jaar met ‘een dans’ waarin ze elkaar moesten vinden om vertrouwen in elkaar te krijgen.
Dat het voor pleegkinderen extra moeilijk is om hun stem te laten horen, vertelt ook Irma Hein, kinder- en
jeugdpsychiater van Levvel en senior onderzoeker op het gebied van participatie van kinderen bij Amsterdam UMC. Ze hoort vaker dat pleegkinderen die meerdere verplaatsingen hebben meegemaakt, bang zijn dat ze weer worden verplaatst als ze laten merken dat ze iets niet prettig vinden in een pleeggezin. ‘Ook hebben pleegkinderen vaak ingrijpende gebeurtenissen meegemaakt, waarin zij niet gehoord zijn. Er zijn beslissingen óver hen genomen. Wordt er veel over je beslist, dan word je vanzelf terughoudender om je eigen stem te laten horen. Soms hebben pleegkinderen ook minder geleerd om uiting te geven aan hun stem. Of het is zelfs afgestraft.’
Kinderrecht
Waarom is het eigenlijk zo belangrijk voor kinderen om hun stem te laten horen? ‘Allereerst omdat kinderen er recht op hebben,’ vertelt orthopedagoog en promovenda Sterre van der Heyden, die promotieonderzoek doet bij Amsterdam UMC naar het versterken van de stem van het kind bij jeugdbeschermingsbeslissingen. ‘In artikel 12 van het internationale kinderrechtenverdrag staat dat ieder kind het recht heeft om zijn of haar mening te laten horen over alle zaken die hen aangaan. En die bepaling is er natuurlijk niet voor niets.’ Sterre: ‘Wanneer je een kind meeneemt in beslissingen, dan voelt het zich gehoord, gezien en gerespecteerd.
Het kan beslissingen beter accepteren, ook als het niet ‘zijn zin’ krijgt. Als je leert om je stem te laten horen en het gevoel hebt dat je stem ertoe doet, dan kun je later als volwassene ook beter je mening geven en opkomen voor je rechten.’ Andersom geldt dus ook dat als kinderen niet worden meegenomen in beslissingsprocessen, ze zich afgewezen, buitengesloten, machteloos en gefrustreerd kunnen voelen. Sterre: ‘Op de lange termijn kan dat er weer voor zorgen dat een kind helemaal stopt met participeren, omdat het heeft geleerd dat dat toch geen zin heeft. Het is erg ingewikkeld dat vertrouwen weer te herstellen.’
Transparant
Hoe help je pleegkinderen hun stem meer te laten horen? Dat begint met goed informeren. Sterre: ‘Als je niet begrijpt wat er precies aan de hand is, dan is het ook moeilijk om je mening te geven. Vertel het kind op een kindvriendelijke en bij de leeftijd passende manier wat er speelt, bijvoorbeeld waarom het niet thuis kan wonen of waarom er een bepaalde bezoekregeling is.’
Irma: ‘Bij hele jonge kinderen vertel je wat meer de grote lijn. Hoe ouder het kind is, hoe uitgebreider je in kan gaan op details. Professionals werken daarbij bijvoorbeeld met verhalenmethoden. Je maakt voor het kind kleine tekeningetjes met zinnetjes over wat er gebeurd is en wat er gaat gebeuren. Hoe meer context je een kind kan geven, hoe beter het kind zijn of haar eigen verhaal kent, hoe makkelijker het diens mening kan geven.’
Voortdurend meenemen
Sterre: ‘Neem het kind ook voortdurend als gelijkwaardige partner mee in het beslissingsproces. Want wanneer je als kind één kans krijgt om je volledige mening te delen, kan dat heel beangstigend zijn. Door in gesprek te blijven, maak je het geven van een mening laagdrempeliger en zorg je dat het kind zich comfortabel voelt als het zich uitspreekt.’ Pleegouders Tessa en Arjan doen dat door iedere avond samen te eten, de dag door te nemen en samen over beslissingen te praten die het gezin aangaan. Arjan: ‘Wij zijn in alles
transparant naar de kinderen en nemen ze in alles mee. Als je wil dat iets slaagt, van een vakantie tot een pleegzorgplaatsing dan zul je het met z’n allen moeten doen, daar zijn wij heilig van overtuigd.’ Zo besloten ze na vele gesprekken samen om eens in de vier weken nog een meisje op te vangen. Tessa: ‘Micky en ik wilden ook graag voor een pleegzorgbaby zorgen, maar de jongens zeiden alle drie nee, dus dan is het een nee. Iedereen moet erachter staan.’
Informeren
Ga je een kind om zijn of haar mening of gedachten vragen, doe dat in een kindvriendelijke ruimte en neem de tijd. Sterre: ‘Begin bijvoorbeeld met vragen: wat vind jij een fijne manier om je mening te geven? Wil je dat liever pratend doen? Spelend? Wil je iets tekenen? En op welke momenten vind jij het fijn? Wat doen we als je een vraag niet fijn vindt? Bijvoorbeeld je hand opsteken, of een codewoord uitspreken.’ Aansluiten bij het kind doe je ook door te vragen, zoals pleegmoeder Tessa doet. ‘We vragen hen vaak: wat wil je weten? Waar heb je vragen over? Want dat kunnen wij natuurlijk niet raden.’
Vertrouwen
Wil je dat een kind eerlijk en open is over wat het wil, voelt en denkt, dan is een vertrouwensband essentieel, merkte Sterre in gesprekken met kinderen. ‘Kinderen willen van mens tot mens met elkaar in gesprek, vanuit oprechte interesse in hun leven. Dan voelen ze vertrouwen.’ Arjan en Tessa wonnen het vertrouwen van Dwayne door open, eerlijk en geduldig te zijn. Arjan: ‘Als je wil dat je pleegkind open en eerlijk is, dan zul je dat zelf ook moeten zijn. Dan ontstaat er vertrouwen. Wij zijn dus zelf ook heel open tegen de kinderen. Bijvoorbeeld over mijn eigen jeugdzonden. En ze mogen ook weten wat we verdienen. We hebben geen geheimen voor elkaar.’
Verder werkte het goed om samen dingen te ondernemen. Dwayne aan de keukentafel zetten voor een goed gesprek, dat werkte dus niet. Tessa: ‘Bij de eerste zin zat hij dan al te gapen, zo van ‘ik ben uitgetuned.’ Arjan en Dwayne gaan vaak even rommelen in de tuin, aan de scooter of fiets knutselen of een bankje timmeren. En ondertussen praten ze dan volop met elkaar.’
Tot slot: vergeet niet om het kind een goede terugkoppeling te geven nadat je een beslissing hebt genomen. Laat weten hoe de mening van het kind is meegenomen, ook als er iets anders besloten wordt dan het kind wil. Sterre: ‘Als een kind merkt: ik ben echt gehoord en ik doe ertoe, dan nodigt het ook uit om weer mee te doen in de volgende beslissing.’
Lees ook het verhaal van Dwayne ‘Praten heb ik hier geleerd’
